Religijno-polityczni przywódcy szyitów irackich w XX w.

Religijno-polityczni przywódcy szyitów irackich w XX w.


Dzieje szyizmu na terytorium nazywanym obecnie Irakiem[1] sięgają niemalże samych początków islamu. Z Mezopotamią związany był Ali Ibn Abi Talib, czwarty kalif sprawiedliwy. To do Al-Kufy przeniósł swoją stolicę po przejęciu władzy i tutaj właśnie został zamordowany w miejscowym meczecie. Pochowany zaś został w An-Nadżafie, który po dzień dzisiejszy jest najważniejszym szyickim świętym miastem. Z Irakiem wiążą się także dzieje Al-Husajna, syna Alego i trzeciego imama, który został zamordowany w bitwie pod Karbalą w 680 r. Obecnie w Karbali znajduje się mauzoleum Al-Husajna, jedno z najważniejszych miejsc świętych szyitów.

Szyickimi mieszkańcami Mezopotamii, choć od VII w. stanowili oni większość społeczeństwa tej krainy, zazwyczaj rządzili sunnici. Tak było za kalifatu, do 1258 r., a także i później za panowania dynastii mongolskich. Wyjątkiem był tzw. okres safawidzki czyli lata 1508-1534. Szyiccy Safawidzi[2] popierali na nowo zdobytych terenach wszystko, co szyickie, tępiąc wszelkie przejawy innowierstwa. Wiele sunnickich świątyń i sufickich tekke zostało przekształconych w szyickie miejsca kultu, a sunniccy alimowie musieli uciekać do innych krajów. Szach popierał i dofinansowywał szyickie świątynie, a na jego osobiste polecenie 1515 r. przebudowano istniejące od wieków w mieście Al-Kazimijja (obecnie część Bagdadu) sanktuarium, siódmego imama szyickiego, którego Safawidzi uważali za swojego przodka. Przejęciu władzy przez sunnickich Turków osmańskich w 1534 r. nie towarzyszyły żadne represje wobec szyitów. Sułtan Süleyman, zdobywca Iraku odwiedził nawet święte miejsca szyitów w Karbali i An-Nadżafie i nazkazał kontynuację budowy Al-Kazimijji rozpoczętą za Isma’ila I. Wszystkie większe świątynie szyickie otrzymały od władz znaczne wsparcie finansowe. [3]

Wiek XX zaczął się dla Iraku właściwie dopiero w 1918 r. Turcy musieli wycofać się z Iraku, a ich miejsce zajęli Brytyjczycy, których władza nie została przyjęta zbyt entuzjastycznie przez mieszkańców Mezopotamii. Wśród wydarzeń pierwszej połowy XX w., związanych z ruchem szyickim bardzo ważne było powstanie antybrytyjskie z 1920 r. dowodzone przez wodzów plemiennych znad środkowego Eufratu i popierane przez alimów szyickich. Wśród uczestników buntu znaleźć można na przykład późniejszego ajatollaha Abu al-Kasima Cho’iego, ale duchowym przywódcą ruchu był ajatollah Mahdi al-Chalisi.[4] W przygotowaniach do powstania uczestniczyli zresztą także alimowie sunniccy. Współpraca zapoczątkowana została latem 1919 r. w związku ze śmiercią przywódcy szyitów, mudżtahida Muhammada Kazima al-Jazdiego[5]. Zarówno szyici, jak i sunnici prowadzili propagandę wśród plemion irackich tak w Mezopotamii, jak i w Al-Dżazirze, a także w irackich miastach. Upadek powstania oznaczał wycofanie się większości przywódców szyickich z polityki aż do czasu rewolucji republikańskiej w 1958 r. Pomimo klęski powstania w 1922 r. w Karbali odbyła się konferencja szyickich przywódców. Efektem konferencji była lista żądań obejmująca m. in. zniesienie mandatu, natychmiastowe powołanie zgromadzenia narodowego i powstanie rządu, w którym połowę stanowiliby szyici.[6] W 1923 r. Al-Chalisi i inni mudżtahidowie wydali fatwę, w której zakazywali akceptacji brytyjskiego mandatu i układu brytyjsko-irackiego. W efekcie Mahdi al-Chalisi i jego syn Muhammad oraz Muhammad Hasan as-Sadr zostali wygnani z Iraku. Za nimi, w proteście przeciwko takim działaniom, do Iranu wyemigrowali liczni mudżtahidowie, w tym Muhammad Husajn Na’ini i Abu al-Hasan al-Isfahani. W Teheranie założyli oni Dżamijjat an-Nahrajn (Stowarzyszenie Mezopotamskie), którego celem była działalność na rzecz niepodległości Iraku[7].

W latach monarchii (1932-1958) szyiccy uczeni nie angażowali się zbytnio w politykę, a już szczególnie w działania opozycyjne. „Państwo było nominalnie niepodległe, a monarchia haszymidzka miała wystarczającą legitymację do pełnienia władzy. Brak oporu zgodny był z tradycyjną tendencją do akceptowania każdego rządu, który formalnie uznaje prawo muzułmańskie i nie ingeruje w działalność społecznych instytucji islamu”[8].

Sytuacja zmieniła się radykalnie po upadku monarchii w 1958 r. i powstaniu świeckiej republiki. Odtąd opozycja szyicka zaczęła brać czynny udział we wszystkich najważniejszych wydarzeniach w życiu kraju – starając się chronić religię od niszczących wpływów ideologii sekularystycznych, najpierw od wpływów komunistycznych, później zaś, od 1968 r., od ideologii basistowskiej. Pierwszą silną partią polityczną Iraku była Partia Propagandy Muzułmańskiej (Hizb ad-Dawa al-Islamijja), istniejąca po dziś dzień (por. niżej biogram M.B. as-Sadra). W czasie rewolucji 1963 r., kiedy to partii Al-Bas udało się po raz pierwszy przejąć władzę, szyiccy mieszkańcy bagdadzkiej dzielnicy As-Saura [‘rewolucja’] najsilniej przeciwstawiali się siłom basistowskim i pojawiły się nawet pogłoski, że Abd al-Karim Kasim jest oczekiwanym mahdim[9].

Pod koniec lat 60. szyici zaczęli wyraźnie odczuwać pewien kryzys tożsamości, ponieważ panarabizm Al-Basu identyfikowali z sunnitami. Przyczyniło się to do wzrostu w Iraku nastrojów fundamentalistycznych, co należy traktować przede wszystkim jako obronę własnych wartości. Być może właśnie dlatego w tym czasie ukształtowały się w Iraku dwa nurty szyizmu: polityczny i czysto religijny. Przedstawicielami nurtu politycznego byli m. in. Muhsin al-Hakim i Muhammad Bakir as-Sadr, religijnego zaś Abu al-Kasim Cho’i i Ali as-Sistani.

Jednym z najważniejszych wydarzeń w nowszej historii irackiego szyizmu było powstanie w lutym 1977 r. Wybuchło ono przy okazji obchodów święta Aszury. Piątego i szóstego lutego przywódcy religijni szyitów stanęli na czele protestu społecznego, którego władze w Bagdadzie się nie spodziewały. Na An-Nadżaf i Karbalę, gdzie doszło do tych wydarzeń, wysłane zostały oddziały wojskowe. Zginęło wielu pielgrzymów, a około 2 tysięcy ludzi zostało aresztowanych. Władze oskarżyły Syrię o przygotowanie demonstracji. Rząd powołał specjalną komisję, która dokonała oceny wypadków. W wyniku jej działalności ośmiu alimów zostało straconych, piętnastu zaś znalazło się w więzieniu[10]. Pomimo tych wydarzeń, a może właśnie z ich powodu partia Al-Bas wkrótce zaczęła podkreślać swoje związki z religią, traktowaną przez władzę instrumentalnie.

Wraz z przejęciem władzy przez Saddama Husajna w 1979 r. nastąpił wzrost nastrojów fundamentalistycznych wśród szyitów irackich, co po wybuchu wojny iracko-irańskiej (1980) przypisywano rewolucji ajatollaha Chomejniego, ale w rzeczywistości było raczej reakcją na pogłębienie się nurtów sekularyzacyjnych w społeczeństwie oraz na nasilające się represje ze strony władz basistowskich, choć oczywiście wpływów irańskich z natury rzeczy nie można całkowicie zlekceważyć[11].

Przejęcie władzy w Iranie przez Chomejniego stało się jednym z powodów przeprowadzonej jeszcze przed wybuchem wojny iracko-irańskiej, w kwietniu 1980 r. akcji aresztowań wśród szyitów.[12] Został wtedy aresztowany (i wkrótce zamordowany) przywódca szyitów irackich, Muhammad Bakir as-Sadr. Spotkało się to z potępieniem ze strony władz irańskich, a sam Chomejni wezwał Irakijczyków do obalenia Saddama. To przyczyniło się do poczynienia przez Saddama Husajna kolejnych ustępstw na rzecz szyitów. Prezydent złożył między innymi wizyty na szyickim południu oraz w bagdadzkiej As-Saurze, której wkrótce zmieniono nazwę na Madinat Saddam [‘miasto Saddama’][13].

W czasie wojny iracko-irańskiej stanowisko szyitów irackich nie było jednoznaczne, ale Chomejni i muzułmański Iran cały czas cieszyli się znacznym poparciem szyickich Irakijczyków, w większym stopniu, niż to przewidywał Saddam. W dodatku rosły dążenia do przekształcenia Iraku w państwo religijne na wzór Iranu. Błędne są przy tym wysuwane czasem twierdzenia, że wojna iracko-irańska była wojną religijną. Powody wojny nie są przedmiotem niniejszego opracowania, wskazać można jednak, że mogły tu odegrać rolę osobiste animozje pomiędzy Chomejnim i Saddamem sięgające niedalekiej przeszłości, kiedy Chomejni mieszkał w An-Nadżafie. W dodatku, jak pisze H. Batatu, „jednym z ubocznych efektów wojny iracko-irańskiej stało się zaostrzenie się poczucia różnic pomiędzy Arabami a Irańczykami przynajmniej wśród części szyitów, szczególnie wśród tych, którzy uważali, że ich narodowa przynależność jest ważniejsza niż wspólna konfesja”[14].

W trakcie trwania wojny, w 1982 r. w Teheranie powstała dziś najsilniejsza organizacja szyitów irackich, Najwyższe Zgromadzenie Rewolucji Muzułmańskiej w Iraku (Al-Madżlis al-Ala li-as-Saura al-Islamijja fi al-Irak), założona przez wygnanego z kraju ajatollaha Muhammada Bakira al-Hakima (por. jego biogram niżej).

Również kolejny konflikt wywołany przez irackiego prezydenta miał swoją szyicką kartę. Po zakończeniu wojny o Kuwejt w 1991 r. wybuchły w Iraku rebelie obliczone na słabość reżimu w Bagdadzie. Na południu kraju rozgorzało powstanie szyitów, definitywnie zduszone przez wojska rządowe, co przyczyniło się do wprowadzenia w Iraku „stref bezpieczeństwa”, z których jedna, na południe od 32 równoleżnika to właśnie obszar szyicki.

Zmianę w sytuacji szyitów irackich może przynieść, nawet w najbliższym czasie, raczej niespodziewany upadek Saddama Husajna. Po krótkiej wojnie, która rozpoczęła się 22 marca 2003 r. nad ranem, a zakończyła zdobyciem Bagdadu 9 kwietnia tegoż roku iracki dyktator został obalony przez antysaddamowską koalicję pod dowództwem Stanów Zjednoczonych. W efekcie tych wydarzeń do Iraku zaczęli wracać z emigracji liczni działacze szyiccy, z Muhammadem Bakirem as-Sadrem na czele, choć w jego przypadku powrót ten okazał się wyrokiem śmierci.

USA i Wielka Brytania przy współudziale także Polski i innych krajów podjęły się, jako okupanci, odbudowy Iraku. Polska podjęła się działań stabilizacyjnych w strefie, która obejmuje obszar zamieszkany wyłącznie przez szyitów, obejmujący oba najważniejsze ośrodki szyickie, An-Nadżaf i Karbalę. W trakcie działań stabilizacyjnych konieczna jest współpraca z irackimi szyitami, stanowiącymi przecież większość społeczeństwa (dotyczy to nie tylko „polskiej strefy, ale całego kraju). Należy przy tym wziąć pod uwagę rozmaite nurty polityczne, jakie funkcjonują wśród szyickiej części społeczeństwa irackiego. Władze okupacyjne zdają sobie z tego sprawę, podobnie jak wiodące środowiska polityczne Iraku. Stąd w utworzonej 13 lipca 2003 Radzie Rządzącej zasiada aż 13 szyitów. Rada wybrała spośród siebie pięcioosobową prezydencję, w której zasiada trzech szyitów, w tym przedstawiciel Partii Propagandy Ibrahim al-Dżafari oraz ówczesny wiceprzewodniczący Najwyższego Zgromadzenia, Abd al-Aziz al-Hakim, brat założyciela organizacji. Wszystko więc zapowiada, że wreszcie po raz pierwszy w historii szyici iraccy będą mieli aktywny i adekwatny udział w kształtowaniu polityki swego państwa.





Tradycyjnie w szyizmie niezwykle istotne znaczenie mają religijni przywódcy wspólnoty. Chodzi głównie o wysokich rangą ludzi religii, ajatollahów. Wywierali oni i nadal wywierają wpływ na religijne i polityczne poglądy szyitów. Ich rolę bardzo trafnie charakteryzuje J.N. Wiley. Przywództwo „ludzi religii” w Iraku kontrastuje z przywództwem ludzi świeckich w ruchach religijnych w innych krajach arabskich. Na przykład w Egipcie i Syrii pojedynczy sunniccy ludzie religii uczestniczą w opozycji muzułmańskiej, ale wyżsi uczeni zasadniczo trzymają się na boku. Jako opozycja polityczna, ruchy muzułmańskie w niewielkim stopniu znajdują oddźwięk wśród ludzi uzależnionych od rządu, albo finansowanych przez polityczny establishment, jak to ma miejsce tradycyjnie w krajach arabskich. Z kolei stosunek pomiędzy szyickimi mudżtahidami i rządem irackim zazwyczaj był wrogi. Szyiccy przywódcy religijni byli zawsze niezalezni od rządu, ponieważ ich sytuacja finansowa i pozycja w państwie nie była związana z władzą, lecz ich zwolennikami, odwrotnie niż wśród sunnitów.[15] W dodatku szyiccy ajatollahowie w jakimś stopniu identyfikowani są z głosem ostatniego imama, Muhammada al-Mahdiego, co jeszcze bardziej wpływa na ich autorytet.

W wydarzeniach XX-wiecznego szyizmu w Iraku szczególne znaczenie miały dwa rody mudżtahidów, Al-Hakimowie i As-Sadrowie, stąd też ich przedstawicielom poświęcę najwięcej miejsca. Arabski ród As-Sadrów pochodzi z Libanu. Pierwszym członkiem rodu, który przybył do Iraku w XVIII w. był Sadr ad-Din. Rodzina osiedliła się w Al-Kazimijji i wkrótce stała się jedną z najważniejszych nie tylko w mieście, ale w całym świecie szyickim, jak twierdziła już G. Bell.[16] Z kolei ród Al-Hakimów jest pochodzenia irańskiego. Pierwszym członkiem rodu, który osiadł w Mezopotamii był Sajjid Ali al-Hakim, który był lekarzem (ar. hakim – stąd nazwisko) na dworze safawidzkiego szacha Abbasa (przełom XVI i XVII w.). Za panowania Osmanów przedstawiciele rodu sprawowali wysoką funkcję nakibów szyickich, tj. przywódców wspólnoty w kraju.

Warto także wspomnieć o innych uczonych, bez których iracki szyizm byłby dziś chyba dużo słabszy i uboższy. Chronologia nie pozwala na pełne zgrupowanie przedstawicieli poszczególnych rodów, co jednak, wobec stosunkowo niewielkiej objętości niniejszego tekstu, nie powinno zakłócić logicznej prezentacji najważniejszych postaci irackiego szyizmu.





Ajatollah Muhsin al-Hakim urodził się w An-Nadżafie w 1889 r. Studia teologiczne ukończył w swoim rodzinnym mieście, mając za mistrzów takich wybitnych uczonych szyickich, jak np. Muhammad Husajn an-Na’ini i Abd al-Karim al-Ha’iri al-Jazdi[17]. Już w okresie międzywojennym zaistniał jako aktywny działacz szyicki walczący przeciwko okupacji brytyjskiej w Iraku. W latach 60., po śmierci ówczesnego przewodnika szyitów, ajatollaha Budżedriego, stał się największym autorytetem, mardża at-taklid[20]. Zmarł 1 czerwca 1970 r. i pochowany został w nowoczesnej bibliotece, której budowę sfinansował. Najważniejszym dziełem prawno-teologicznym Al-Hakima jest Al-Mustamsak, [‘ten, który mocno się trzyma’] uznawany za najbardziej wyczerpujący komentarz do pierwszej części dzieła z dziedziny prawa muzułmańskiego Urwat al-Wuska [‘ścisła więź’] autorstwa Muhammada Kazima al-Jazdiego.

Następcą Muhsina al-Hakima jako najwybitniejszego ajatollaha Iraku był jego uczeń, Abu al-Kasim Cho’i (Al-Chu’i, Chu’i) urodził się w 1899 r. w irańskim Azerbejdżanie, ale całe niemal swoje życie związał z Irakiem[21]. Już w wieku 13 lat zaczął naukę w hauzie w An-Nadżafie, dołączając do swego ojca, Sajjida Alego Akbara Cho’iego. Studiował między innymi u tak wybitnych teologów szyickich jak An-Na’ini. Po zakończeniu nauki stał się czołowym teologiem świata szyickiego i duchowym przewodnikiem szyitów w Iraku, Pakistanie, Indiach i innych krajach. Tytuł ajatollaha otrzymał zaraz po ukończeniu trzydziestu lat. W tym czasie prowadził już wykłady w szkole, której był absolwentem. Wśród jego uczniów jest wielu wybitnych uczonych muzułmańskich, na przykład Muhammad Bakir as-Sadr, Muhammad Husajn Fadl Allah[22].

Cho’i był przede wszystkim teologiem i działaczem społecznym, mniej natomiast zajmował się polityką, choć i ten aspekt jest obecny w jego biografii. Już w 1914 r. zaangażował się w powstanie Irakijczyków przeciwko okupacji brytyjskiej, podobnie również w słynne powstanie antybrytyjskie w 1920 r. W okresie powojennym wydał fatwę, w której zakazuje jakichkolwiek kontaktów z nowo powstałym państwem izraelskim. Stosunek Cho’iego do polityki doprowadził do konfliktu z ajatollahem Chomejnim. Sprzeciwiał się teorii politycznej irańskiego uczonego (wilajat al-fakih[23]), twierdził bowiem, że autorytet szyickich uczonych i prawników nie może być rozciągany na sferę działalności politycznej. Poza tym uważał, że władza prawników szyickich w czasie nieobecności dwunastego imama nie może być ograniczona do jednego lub choćby kilku uczonych.

Cho’i jest autorem dziewięćdziesięciu opublikowanych prac poświęconych prawu muzułmańskiemu, biografiom wybitnych ludzi islamu, filozofii oraz komentarzom do Koranu. Jego najsłynniejsze książki to Al-Bajan fi tafsir al-Kuran [‘jasny komentarz do Koranu’], Al-Masa’il al-muntachaba [‘wybrane zagadnienia’] oraz Minhadż as-salihin [‘droga sprawiedliwych’].

Pomimo nieangażowania się w politykę, ta dopadła go mimowolnie, kiedy po wyjeździe z Iraku Chomejniego w 1978 i śmierci As-Sadra w 1980 r. Cho’i został w Iraku jako najwazniejszy ajatollah w kraju. Pomimo prób emigracji, nie uzyskał od irackich władz pozwolenia i znalazł się w areszcie domowym, a hauza, którą administrował, została zamknięta. Cho’i zmarł 8 sierpnia 1992 r. w swoim domu w An-Nadżafie (Al-Kufie). Jak podaje L. Jahja, ajatollah został zamordowany przez „Chemicznego” Alego i Kusajja, młodszego syna Saddama: został polany benzyną i podpalony.[24]

Szczególnie ważna w jego przypadku była działalność organizacyjna w zakresie edukacji religijnej. Od 1970 r. był administratorem nadżafskiej hauzy, która za jego rządów ponownie stała się najważniejszą instytucją edukacyjną świata szyickiego. Stworzył poza tym gęstą sieć szkół szyickich w Iraku, Iranie, Tajlandii, Bangladeszu, Indiach, Pakistanie i Libanie. Meczety połączone z centrami kultury muzułmańskiej powstały między innymi w Bombaju, Londynie i Nowym Jorku. Znaczna część wydatków na wspomniane inwestycje finansowana jest przez Fundację Ajatollaha Cho’iego (Mu’assasat al-Imam al-Cho’i al-Chajrijja) założoną w 1988 r. w An-Nadżafie. Al-Cho’iemu chodziło o sprawiedliwy podział funduszy, które wpływały do niego w formie chumsu[25] – kwoty te były ogromne, ponieważ był on najwięszym autorytetem dla większości szyitów z całego świata. Po wybuchu wojny kuwejckiej centrum administracyjne Fundacji przeniesione zostało do Londynu. Fundacja prowadzi tam także Markaz al-Imam al-Cho’i al-Islami (Centrum Muzułmańskie Imama Al-Cho’iego). Jest istotną sprawą, że Cho’i myślał nie tylko o religijnej edukacji mężczyzn, ale także kobiet, choć odmawiał im prawa przewodnictwa dla innych w sprawach islamu. Dwie szkoły: dla chłopców i dla dziewcząt oraz Fundacja i Centrum tworzą kompleks budynków leżący w północno-zachodniej dzielnicy Londynu, Willesden/Brent.[26]

Działalnością Fundacji, zarejestrowanej jako organizacja charytatywna, kieruje Kolegium złożone z sześciu członków. Sekretarzem generalnym do 1994 był syn założyciela Muhammad Taki al-Cho’i. Po jego tajemniczej śmierci w wypadku samochodowym między Karbalą i An-Nadżafem stanowisko to objął drugi syn ajatollaha, mieszkający w Londynie Abd al-Madżid al-Cho’i.[27] Po upadku Saddama Husajna w kwietniu 2003 Abd al-Madżid, wyznający umiarkowane poglądy polityczne, określane wprost jako proamerykańskie, powrócił do Iraku i wkrótce został zasztyletowany w meczecie Alego w An-Nadżafie przez bojówkarzy Muktady as-Sadra.

Największym być może irackim myślicielem szyickim XX w. był ajatollah Muhammad Bakir as-Sadr (ur. 1935)[28], nazywany irackim Chomejnim. W 1948 r. rozpoczął naukę w An-Nadżafie, a w 1958 r. na prośbę swojego przyjaciela Taliba ar-Rifa’iego włączył się w działalność polityczną jako członek władz powstałej rok wcześniej Dżamijjat al-Ulama fi An-Nadżaf al-Aszraf, w której działał do 1962 r. Od 1963 r. do śmierci nauczał w hauzie w An-Nadżafie. As-Sadr od początku był wrogo nastawiony do władz republikańskich Iraku, jednak napięcie pomiędzy władzą a nim doszło do szczytu po przejęciu steru rządów przez partię Al-Bas w 1968 r., co było wynikiem dążeń Al-Basu do „sunnizacji” społeczeństwa irackiego.

W 1971 r. As-Sadr ogłoszony został mardża at-taklid, czyli największym autorytetem religijnym w islamie szyickim. W 1977 r. został aresztowany jako inspirator i uczestnik antyrządowego powstania. Po przejęciu władzy przez Saddama Husajna uznany został za głównego przywódcę muzułmańskiego ruchu oporu w Iraku. Jeszcze w czerwcu 1979 r. osadzono go w areszcie domowym, najpierw w An-Nadżafie, potem zaś w Bagdadzie, gdzie pozostał aż do 8 kwietnia 1980 r., kiedy to został zamordowany z rozkazu Saddama Husajna wraz ze swoją siostrą Bint Hudą. Ajatollah został uduszony osobiście przez Alego Husajna al-Madżida, zwanego „Chemicznym Alim”.[29]

Bint al-Huda, czyli „Córka Słusznej Drogi” to pseudonim Aminy as-Sadr. Amina as-Sadr urodziła się w 1938 r. i uważana jest za jedną z najwybitniejszych uczonych muzułmańskich naszych czasów. Była aktywistką szyicką, prowadziła szkoły dla dziewcząt w Al-Kazimijji i An-Nadżafie. Brała udział w powstaniu szyickim w 1977 r., towarzyszyła swemu bratu w walce politycznej, jak i w latach aresztu domowego. Udzielała się jako redaktorka religijnego czasopisma „Al-Adwa” [‘światła’], była także autor kilku opowiadań i powieści o charakterze umoralniającym (np. Imratani wa-radżul, ‘dwie kobiety i mężczyzna’) oraz prac religijnych, np. Muchtarat al-hadżdż (‘pamiętnik z pielgrzymki’), Kalima wa-dawa [‘słowo i wezwanie’, jej pierwsza książka, która ukazała się na początku lat 60.]. Po śmierci zyskała tytuł Asz-Szahida, „Męczennica”.[30]

Jedną z przyczyn aresztowania As-Sadra, a wraz z nim jego siostry, był zamiar odwiedzenia Chomejniego i złożenia mu gratulacji w związku ze zwycięstwem dowodzonej przez niego rewolucji muzułmańskiej. Poparcie dla Chomejniego spowodowało, że Saddam uznał As-Sadra za wroga numer jeden, który może doprowadzić do upadku świeckiego państwa irackiego. Wyeliminowanie go z gry Saddam uznał za jedyny sposób na przetrwanie jego reżimu. Tym bardziej, że w swoich pismach As-Sadr dużo wcześniej wypowiadał się za stworzeniem państwa muzułmańskiego nie tylko w Iraku, ale w każdym możliwym miejscu. „Struktura ideologiczna państwa muzułmańskiego opiera się na wierze w Boga i Jego Atrybuty. Czyni ona Boga celem życia i słusznego rozwoju cywilizacyjnego na Ziemi. Jest to jedyna struktura ideologiczna, która daje rozwojowi cywilizacji nie gasnącą energię”[31] – pisał. Wydarzenia irańskie przekonały basistów, że nie muszą to być tylko czysto teologiczne rozważania.

A. Hourani określił As-Sadra jako „postać ważną nie tylko w Iraku, ale w życiu całego świata szyickiego, a nawet wszystkich muzułmanów”[32]. Był zarówno wybitnym teologiem i prawnikiem, jak i aktywnym i popularnym działaczem politycznym, czym zdecydowanie różnił się od swego mistrza, ajatollaha Cho’iego. To właśnie jego charyzmat przywódczy i wpływy, jakie miał wśród społeczeństwa irackiego doprowadziły do zamordowania go przez służby specjalne. Jak pisze Samir al-Khalil, przez śmierć As-Sadra iraccy szyici zyskali wprawdzie kolejnego szahida, ale stracili osobowość, która mogła równać się z Chomejnim. Poza tym w chwili śmierci był jedynym Arabem spośród ośmiu ajatollahów będących mardża at-taklid[33]. Odtąd ruch szyicki w kraju uległ wyraźnemu rozpadowi[34].

W swych rozlicznych pracach teoretycznych zajmował się najrozmaitszymi aspektami doktryny muzułmańskiej: filozofią, egzegezą koraniczną, logiką, edukacją, prawem konstytucyjnym, ekonomią i bankowością muzułmańską, teorią władzy w islamie (tzw. wilajat al-fakih) i dziejami szyizmu – lista ta nie wyczerpuje jeszcze wszystkich dziedzin jego badań. Cała myśl As-Sadra opiera się na muzułmańskim przekonaniu, że Bóg jest źródłem i władcą wszystkiego, co istnieje na ziemi – przekonanie to kształtuje i przenika całą ideologię religijną, polityczną i ekonomiczną uczonego, będąc jednocześnie wezwaniem do powrotu ku czystym źródłom islamu. Wśród ważnych prac As-Sadra wymienić można opublikowaną w 1959 r. monografię Falsafatuna [‘nasza filozofia’][35], ale za najważniejsze dzieło As-Sadra uznawana jest dwutomowa praca Iktisaduna [‘nasza ekonomia’], wydana w latach 1959-1961 oraz opublikowana w 1969 r. monografia o bankowości muzułmańskiej Al-Bank al-la ribawi fi al-islam [‘bank bez lichwy w islamie’]. Iktisaduna pozostaje najważniejszym dziełem na temat ekonomii muzułmańskiej powstałym w XX w. Opisuje ona system ekonomiczny alternatywny wobec dwóch funkcjonujących wtedy systemów – socjalistycznego i kapitalistycznego, które poddane są przez autora szczegółowej krytyce. Ze względu na siłę komunistycznych wpływów w Iraku w latach 50. i 60. szczególny nacisk położony został na krytykę systemu komunistycznego, nie tylko zresztą gospodarczego – krytyka ajatollaha dotyczy wszelkich aspektów filozofii marksistowskiej. Druga ze wspomnianych prac to analiza funkcjonowania banków w kontekście zakazów wynikających z prawa muzułmańskiego.

As-Sadr zainteresowany był także koncepcją państwa muzułmańskiego i prawa konstytucyjnego, co w jego teorii politycznej ma ścisły związek. Problemy te omówione zostały głównie w pracach Chilafat al-insan wa-szahadat al-anbija [‘kalifat człowieka i świadectwo proroków’] oraz Lamha fikhijja tamhidijja an maszru dustur al-dżumhurijja al-islamijja fi Iran [‘wstępne uwagi prawne o projekcie konstytucji republiki muzułmańskiej w Iranie’] wydanych w jednym tomie w 1979 r. Idee As-Sadra wywarły wpływ na kształt ogłoszonej w kilka miesięcy później konstytucji Iranu.

Trwałym dziedzictwem po As-Sadrze jest wspomniana wyżej Hizb ad-Dawa al-Islamijja. Założona została w 1957 r. jako Dżama’at al-Ulama fi an-Nadżaf al-Aszraf[36] [‘zgromadzenie alimów w An-Nadżafie], zmiana nazwy nastąpiła w 1968 r. As-Sadr był jednak nie tyle organizatorem, co inspiratorem i duchowym przywódcą partii, włączając się bezpośrednio w jej działalność dopiero w kilka miesięcy po powstaniu organizacji. Ugrupowanie to od początku miało charakter opozycyjny w stosunku do republikańskich władz Iraku, co nasiliło się po dojściu do władzy partii Al-Bas. Karta Partii zakłada stosowanie wyłącznie pokojowych metod w celu wprowadzenia zasadniczych zmian i obalenia istniejącej w Iraku władzy. Bardzo istotne znaczenie ma również muzułmańska działalność edukacyjna, co legło zresztą u podstaw organizacji. W nakreśleniu linii ideowej Partii największą rolę odgrywał obok przywódcy duchowego także jego kuzyn Muhammad Sadik as-Sadr. Pod koniec lat 80. było to największe szyickie ugrupowanie w Iraku. [37]31 marca 1980 r. iracka Rada Dowództwa Rewolucji wydała dekret, zgodnie z którym wszyscy członkowie i sympatycy partii podlegają karze śmierci. Na mocy tego dekretu zginęło lub zostało aresztowanych tysiące jej działaczy i zwolenników.

Kolejnym przedstawicielem rodu jest Muhammad Sadik as-Sadr. Urodził się w 1943 r. i już w 1954 r. rozpoczął naukę w nadżafskiej hauzie, gdzie był uczniem swojego kuzyna Muhammada Bakira as-Sadra i Abu al-Kasima Cho’iego, uczęszczał także na wykłady Chomejniego. W 1977 r. uzyskał stopień mudżtahida. W międzyczasie ukończył studia prawnicze (1960-1964). Był autorem wielu prac teologicznych, w tym 10-tomowej encyklopedii prawa muzułmańskiego Ma wara al-fikh [‘to, co poza prawem’]. Poza tym napisał m. in. Fikh al-ichlak [‘o moralności’] i Adwa ala saurat Al-Husajn [‘analiza rewolucji Al-Husajna’]. Muhammad Sadik as-Sadr nosił tytuł wielkiego ajatollaha i był jednym z najbardziej charyzmatycznych przywódców szyickich w Iraku, zdecydowanym wrogiem reżimu Saddama Husajna i działaczem HDI. Szczególnie aktywnie działał od 1993 r., skupiając wokół siebie wielką grupę zwolenników, szczególnie w Bagdadzie, w dzielnicy Madinat Saddam. To sprawiło, że został zamordowany z rozkazu prezydenta w lutym 1999 r. wraz z dwoma synami, Mu’ammalem i Mustafą. Stało się to podczas modlitwy piątkowej w historycznym meczecie w Al-Kufie. Ajatollah ubrany był w pogrzebowe szaty, ponieważ był w każdej chwili przygotowany na śmierć.[38]

Ajatollah Sajjid Muhammad Bakir al-Hakim, syn Muhsina al-Hakima, urodził w 1939 r. w An-Nadżafie.[39] Tam studiował teologię i tam również szybko włączył się w działalność religijno-polityczną na terenie Iraku wraz ze swym ojcem oraz ajatollahem Sajjidem Muhammadem Bakirem as-Sadrem. W 1972 r. został aresztowany i był torturowany przez basistów, wkrótce jednak władze uwolniły go pod naciskiem opinii publicznej. Po raz kolejny został aresztowany po powstaniu ludowym w lutym 1979 r. w An-Nadżafie i skazany przez specjalny sąd, ale w lipcu 1979 r. ponownie odzyskał wolność. Po 1979 r. kontynuował swoją współpracę z As-Sadrem do jego śmierci w 1980 r. W tymże roku, wkrótce po wybuchu wojny iracko-irańskiej Al-Hakim opuścił Irak i udał się na emigrację do Iranu i brał aktywny udział w powstaniu Najwyższego Zgromadzenia Rewolucji Muzułmańskiej w Iraku. Rząd Saddama ostro zareagował na działalność polityczną ajatollaha i w 1983 r. aresztował 125 członków jego rodziny, z czego 18 skazał na śmierć – wyroki zostały wykonane. W styczniu 1988 r. zamordowany został w Sudanie jego brat, Mahdi al-Hakim[40], co nie powstrzymało działalności politycznej Sajjida Muhammada przeciwko reżimowi basistowskiemu.

Najwyższe Zgromadzenie Rewolucji Muzułmańskiej (oficjalna nazwa angielska Council for Islamic Revolution in Iraq – SCIRI)[41] powstało w 1982 r. w Iranie, a jednym z jej głównych celów była likwidacja reżimu Saddama Husajna. NZRM ze względów politycznych i strategicznych do 2003 r. miała swoją siedzibę w Teheranie. Biura Zgromadzenia funkcjonują w Kurdystanie irackim, Londynie, Damaszku, Wiedniu i Genewie. Biurem londyńskim kieruje Hamid al-Bajati. Tam również ukazuje się większość czasopism i innych publikacji w języku arabskim i językach zachodnioeuropejskich dotyczących działalności organizacji.[42]

Poza działalnością polityczną Muhammad al-Hakim uprawiał również pisarstwo religijne. Jest wybitnym specjalistą w zakresie nauk koranicznych i historii islamu. Opublikował ponad 20 książek, w tym Daur Ahl al-Bajt fi bina al-dżama’a as-saliha [‘rola Ludzi Domu w budowie sprawiedliwego społeczeństwa’] (2 tomy), Ulum Al-Kuran [‘nauki Koranu’] (1996) i Saurat al-Imam al-Husajn [‘rewolucja imama Al-Husajna’]. Uczony prowadził także szeroką działalność pedagogiczną, a w 1993 r. był współzałożycielem Markaz Dirasat Tarich al-Irak al-Hadis [Centrum Badań nad Współczesną Historią Iraku] z tymczasową siedzibą w Kummie (Iran).

Po upadku Saddama Al-Hakim powrócił triumfalnie do Iraku, witany przez tysiące swoich zwolenników. Choć jeszcze kilka dni przed opuszczeniem Iraku zdecydowanie opowiadał się przeciwko obecności obcych wojsk w Iraku, po powrocie z emigracji zdawał się akceptować okupanta i sprzeciwiał się jakimkolwiek atakom na Amerykanów. Być może ta postawa sprawiła, że 29 sierpnia 2003 r Al-Hakim zginął, wychodząc po piątkowej modlitwie z meczetu Alego w An-Nadżafie. W zamachu bombowym skierowanym przeciwko niemu zginęło ponad 100 osób. Sprawcy ataku pozostają nieznani – posądza się o to zwolenników byłego reżimu lub bojówki Muktady as-Sadra, często również ugrupowanie Al-Ka’ida. Kierownictwo NZRM objął jego brat Abd al-Aziz.

Ajatollah Ali al-Husajni as-Sistani urodził się w 1930 r. w Maszhadzie. Wywodzi się z rodziny znanej ze swej wiedzy religijnej i pobożności. Pierwsze nauki pobierał w rodzinnym mieście, które jest jednym z ważniejszych ośrodków naukowych szyizmu w Iranie (tam znajduje się mauzoleum ósmego imama Alego ar-Ridy). W 1948 r. rozpoczął studia w Kummie u ajatollaha Borudżerdiego, a jego nauka obejmowała przede wszystkim usul al-fikh (źródła prawa muzułmańskiego). Jednakże już w 1951 r. przeniósł się do An-Nadżafu, gdzie w tamtejszej hauzie uczęszczał na wykłady ajatollahów Muhsina al-Hakima, Abu al-Kasima al-Cho’iego oraz Husajna al-Hillego. W tym czasie prowadził już własne badania naukowe i prowadził wykłady z rozmaitych dziedzin fikhu (jurysprudencji muzułmańskiej). Szczególnym zainteresowaniem darzył problematykę czystości rytualnej (tahara) oraz biografistyce – nauce o towarzyszach Proroka i innych wybitnych postaciach w dziejach islamu. Działając w hauzie nadżafskiej prowadził spory teologiczne z ajatollahem Muhammadem Bakirem as-Sadrem, był bowiem przeciwnikiem politycznej aktywności muzułmańskich uczonych, czemu po dziś dzień daje przykład, nie podejmując się komentowania wydarzeń zachodzących na politycznej scenie Iraku.

W 1961 r. jego pozycja jako uczonego prawnika muzułmańskiego została ostatecznie zaakceptowana przez najwybitniejszych ówczesnych ajatollahów. Po śmierci ajatollaha Al-Cho’iego (1992) As-Sistani osiągnął tytuł „wielkiego ajatollaha” (ajatollah al-uzma) i jest najważniejszym uczonym muzułmańskim świata szyickiego, uznawanym przede wszystkim przez dwie główne hauzy – w An-Nadżafie i Kummie za mardża at-taklid.

As-Sistani jest autorem 18 prac z dziedzinym prawa muzułmańskiego, w tym np. Al-Buhus al-usulijja [‘badania nad źródłami’], Risala fi salat al-musafir [‘traktat o modlitwie podróżujacego’], Risala fi at-takijja [‘traktat o takijji’], Risalat fi ar-riba [‘traktat o lichwie’].
Typowo kwietystyczny charakter As-Sistaniego i jego zdecydowanie apolityczna działalność sprawiły, że właściwie nie wypowiedział się w 2003 r. na temat wtargnięcia do Iraku wojsk koalicji antysaddamowskiej, choć wiadomo, że jest przeciwny obecności wojsk okupacyjnych w kraju. To sprawiło, że w kilka dni po upadku Saddama Husajna jego dom został otoczony przez bojówki ugrupowania związanego z Muktadą as-Sadrem. Muktada zażądał, aby As-Sistani opuścił Irak w ciągu 48 godzin. Ajatollah nie podporządkował się tym żądaniom i pozostał w Iraku, ale potajemnie został wywieziony z domu. Po kilku dniach oblężenie zakończyło się. Wydarzenie to zostało potępione przez najwybitniejszych ajatollahów irańskich i libańskich. Jednym z haseł Muktady as-Sadra było to, że w irackim An-Nadżafie najwyższe zaszczyty powinny spoczywać w rękach rodowitych Arabów, a nie uczonych wywodzących się z Iranu czy innych krajów, jak wielki ajatollah Al-Fajjad, również osaczony przez jakiś czas przez jego bojówki, który wywodzi się z Afganistanu.[43]

Ze względu na wydarzenia ostatnich miesięcy szyizm iracki jest obecnie niezwykle mobliny. Każdy dzień może przynieść wielkie zmiany, zarówno dla szyitów, jak i dla całego Iraku, z czasem również ukształtują się kolejne autorytety i kolejni duchowi przywódcy szyitów, które z pewnością będą czerpać z doświadczeń i losów pokolenia, które odchodzi już do historii.




Przypisy:

[1] Dzieje Iraku zostały szczegółowo omówione w: M.M. Dziekan, Historia Iraku, Warszawa 2002; historię szyizmu zaprezentował J. Danecki w pracy Podstawowe wiadomości o islamie, t. I-II, Warszawa 1997.
[2] Dynastia panujaca w Persji w latach 1502-1736; ustanowili szyizm jako religię państwową.
[3] Por. M.M. Dziekan, dz. cyt., s. 104.
[4] H. Batatu, Iraq’s Underground Shi’a Movements: Characteristics, Causes and Prospects, „Middle East Journal” 1981, vol. 35, no. 4, s. 593.
[5] H.A. Jamsheer, Geneza powstania narodowego w Iraku, „Przegląd Orientalistyczny” 1973, nr 4, s. 287.
[6] J.N. Wiley, The Islamic Movement of Iraqi Shi‘as, Boulder-London 1992, s. 19.
[7] Tamże; M. Farouk-Sluglett, P. Sluglett, Iraq since 1958. From Revolution to Dictatorship, London-New York 1990, s. 192.
[8] J. N. Wiley, dz. cyt., s. 22.
[9] S. al-Khalil, Republic of Fear. The Politics of Modern Iraq, Berkeley i Los Angeles 1989, s. 59.
[10] M. Farouk-Sluglett, P. Sluglett, dz. cyt., s. 198-199; H. Batatu, dz. cyt., s. 590.
[11]S. Al-Khalil, dz. cyt., s. 106-107.
[12] Od 1964 r. wygnany z Iranu ajatollah Ruh Allah Chomejni przebywał w An-Nadżafie i z Iraku prowadził swą kampanię przeciwko reżimowi w Teheranie, wywierając wpływ na działających w An-Nadżafie mudżtahidów, szczególnie w dziedzinie myśli politycznej. Chomejni został usunięty z Iraku przez Saddama Husajna w 1978 roku.
[13] Po upadku Saddama nazwa dzielnicy została przez jej mieszkańców zmieniona na Madinat as-Sadr, na cześć ajatollaha Muhammada Sadika as-Sadra (por. o nim niżej).
[14] H. Batatu, dz. cyt., s. 594.
[15] J.N. Weal, dz. cyt., s. 73-74.
[16] Tamże, s. 76.
[17] Por. na ich temat np. J. Danecki, dz.cyt., t. II, s. 90-92.
[18] Omówienie tego terminu por. M. Stolarczyk, Iran. Państwo i religia, Warszawa 2001, gł. s. 85-94.
[19] Hauza (al-hauza al-ilmijja), nazywana jest czasem szyickim uniwersytetem. Najstarsza hauza w An-Nadżafie powstała w 1057 r., a jej założycielem był Muhammad Ibn al-Hasan at-Tusi. Jej centrum znajduje się w mauzoleum imama Alego. Inne hauzy w Iraku to Hauzat Karbala i Hauzat Al-Hilla. Duże znaczenie ma obecnie także hauza w irańskim Kummie, rywalizująca od czasu rewolucji irańskiej z ośrodkiem nadżafskim.
[20] Por. J. Esposito (red.), The Oxford Encyclopedia of Modern Islamic World, New York-Oxford 1995, t. II, s. 92-93; H. Batatu, dz. cyt., s. 588-589; www.playandlearn.org/scholars/514.htm.
[21] Informacje na temat Cho’iego m. in. w J. Esposito, dz. cyt, t. II, s. 423 oraz na stronie internetowej www.geocities.com/ahlulbayt14/al-khoei.html.
[22] Por. np. jego biogram w: M.M. Dziekan, Pisarze muzułmańscy VII-XX w., Warszawa 2003, s. 44.
[23] Por. M. Stolarczyk, dz. cyt., gł. s. 102-126.
[24] L. Jahja, K. Wendl, Byłem synem Saddama Husajna, Warszawa 2003, s. 325; tam błędna forma nazwiska: Chawai.
[25] Chums – arab. „jedna piąta” – to jedna piąta dochodów płacona przez szyitów uznawanemu przez siebie ajatollahowi lub innemu autorytetowi religijnemu; chums stanowi podstawę ekonomicznej egzystencji hierarchii szyickiej.
[26] J.-U. Rahe, Irakische Schiiten im Londoner Exil. Eine Bestandaufnahme ihrer Organisationen und Untersuchung ihrer Selbstdarstellung (1991-1994), Würzburg 1996, s. 60.
[27] Tamże, s. 61.
[28] Na temat As-Sadra por. m. in. J. Esposito, dz. cyt., t. III, s. 450-453; H. Batatu, dz. cyt., s. 578-580; J.-U. Rahe, dz. cyt., s. 28-30; J.N. Wiley, dz. cyt., s. 76-77; www.geocities.com./Athens/Cyprus/8613.
[29] L. Jahja, K. Wendl, dz. cyt., s. 137.
[30] Por. www.geocities.com/Athens/Cyprus/8613/amina.html; J.N. Wiley, dz. cyt., s. 82.
[31] Muhammad Bakir as-Sadr, Al-Islam jakud al-hajat, Teheran 1403 H., s. 179.
[32] Cyt. za: J. Esposito, dz, cyt., t. II, s. 450.
[33] Byli to: Cho’i w Nadżafie, Chomejni i Kazim Szari’at Madari i Gulpajgani w Kummie, Abd Allah asz-Szirazi an-Nadżafi al-Maraszzi i Hasan al-Kummi w Maszhadzie. Oprócz Turkmena Szari’at Madariego pozostali to wszyscy Irańczycy (H. Batatu, dz. cyt., s. 594).
[34] S. al-Khalil, dz. cyt., s. 107-108.
[35] Tekst pracy w przekładzie na język angielski p. strona internetowa al-islam.org/philosophy.
[36] M. Farouk-Sluglett, P. Sluglett, dz. cyt., s. 195.
[37] S. al-Khalil, dz. cyt., s. 107.
[38] Najmłodszym członkiem rodu jest Muktada as-Sadr, obecnie 25-letni, który zyskuje coraz większe poparcie wśród radykalnych szyitów. Zorganizowane przez niego brygady działają aktywnie od samego początku amerykańsko-brytyjskiej okupacji Iraku i zdecydowanie sprzeciwiają się obecności w kraju jakichkolwiek obcych wojsk. As-Sadr prześladuje także zwolenników amerykańskiej interwencji, albo tych, którzy jej zbyt głośno nie potępiają, szczególnie wsród wysoko postawionych ludzi religii (zamordowanie Abd al-Madżida Cho’iego, groźby wobec As-Sistaniego). Muktada nie ma wystarczających kwalifikacji, aby stać się przywódcą religijnym, z pewnością natomiast może wyrządzić wiele szkód jako populistyczny przywódca „ludowy”.
[39] Informacje na temat Muhammada Bakira al-Hakima por. m. in. J.N. Wiley, dz. cyt., s. 78; strony internetowe www.playandlearn.org/scholars/502.htm (w języku angielskim) oraz www.al-hakim.com (w języku arabskim); po śmierci Al-Hakima sporo informacji na temat jego postaci i działalności pojawiło się także nawet w prasie codziennej.
[40] Por. na jego temat: J.N. Wiley, dz. cyt., s. 77.
[41] Na temat działalności NZRM por. np. J.-U. Rahe, dz. cyt., s. 72-74 oraz strony internetowe www.sciri.org, www.shianews.com/hi/middle_east/news_id/0000585.php i in.
[42] Por. J.-U. Rahe, dz. cyt., s. 72-74.
[43] Informacje biograficzne o As-Sistanim gł. za stroną internetową www.najaf.org (w języku arabskim); w języku ang. por. www.geocities.com/Tokyo/Spa/7220/scholars.html. Ze względu na wybitnie religijną działalność As-Sistaniego na jego temat brak informacji w najważniejszych publikacjach poświęconych irackim szyitom, które z reguły dotyczą „szyizmu politycznego”.